چگونه دانش آموزانی دور از اعتیاد و سوء مصرف مواد داشته باشیم؟

مقدمه

در جهان امروز مصرف موادمخدر به مثابه یک تراژدی غم انگیز، ابعاد زیستی، روانی و اجتماعی زندگی بسیاری از انسان ها را تحت تاثیر قرار داده است. مصرف مواد مخدر و اعتیاد، نه تنها پیامدهای بسیار زیانباری برای وضعیت اقتصادی و اجتماعی به بار می آورد، بلکه جامعه و ساکنان آن را نیز از عوارض خود مصون نمیدارد. چرا که وجود ۲۱۸ میلیون معتاد در جهان می تواند، تهدید کننده ی منابع انسانی بسیاری از کشورها باشد. به همین خاطر مسأله ی اعتیاد، معضلی است که دامنگیر اکثریت قریب به اتفاق کشورها شده و تقریبا در کلیه ی جوامع به طور روزافزونی قربانی می گیرد.
 
بررسی وضعیت اعتیاد در کشور ما نشان میدهد که اوضاع در کشورمان بسیار وخیم است. با توجه به آماری که محققان ارائه کرده اند ۱۳ درصد جوانان ایرانی حداقل یکبار مصرف مواد را تجربه کرده اند. به علاوه طبق برآوردهای ستاد مبارزه با موادمخدر در سال ۱۳۸۱ تعداد معتادان دو میلیون نفر گزارش شده است.
 
از این رو بر شما معلمان، مربیان، مشاوران و والدین که مسئولیت تربیت و سلامت نسل آینده ی جامعه را عهده دار هستید، لازم است آگاهی ها و توانایی های خود را افزایش دهید. پس شروع کنید!
 
 با توجه به این که بسیاری از دانش آموزان ما حتی پول توجیبی خود را که باید برای خرید کتاب و مجله هزینه کنند، به خرید سیگار اختصاص میدهند، برخورد با این مسئله امری است بسیار دشوار و طاقت فرسا. اما سعی ما بر آن است تا با یاری شما به این مهم دست یابیم.
 
و در کشور ما حدود ۲۰ درصد جمعیت شصت میلیونی، یعنی حدود 12 میلیون نفر از افراد ۱۱ تا ۳۰ ساله آلوده به سیگار هستند که خود زمینه ساز ابتلا به اعتیاد مواد افیونی دیگر مانند تریاک، هروئین، اکس و... است و مصرف این مواد می تواند آینده ی آنان را تباه کند.
 
از این رو راهکارهای این مقاله شما را یاری می دهد که با روند افزایشی اعتیاد در مدارس مقابله کنید و مدارسی عاری از اعتیاد و سوءمصرف مواد و نوجوانانی با شور و نشاط به جامعه تحویل دهید.
 
این مقاله راهنما سعی دارد گامی در جهت اطلاع رسانی و پیشگیری و ارائه ی راهکارهای مناسب در برخورد با معضل بزرگ اعتیاد در مدارس، بردارد. با توجه به اهمیت مدارس در پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر، این مقاله برای اولیای مدارس، معلمان و کادر مدرسه سودمند خواهد بود.
 

سخن آغاز

در جهان امروز مصرف مواد مخدر به مثابه یک تراژدی غم انگیز ابعاد زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی زندگی بسیاری از انسان ها را تحت تأثیر قرار داده است. مسئله اعتیاد، معضلی است که دامنگیر اکثریت قریب به اتفاق کشور است و تقریبا در کلیه جوامع به طور روزافزونی قربانی می گیرد. بررسی وضعیت اعتیاد در کشور ما نشان میدهد ۱۳ درصد جوانان ایرانی حداقل یک بار مصرف مواد را تجربه کرده اند، طبق برآوردهای ستاد مبارزه با موادمخدر در سال ۱۳۸۰ تعداد معتادان، دو میلیون نفر گزارش شده است. این خطر حتی مدارس و نظام آموزشی ما را نیز تهدید می کند. از این رو آنچه به نظر ضروری می آید، تلاش جهت ایمن سازی نظام آموزشی است. راهکارهای این مقاله مربیان و مسئولین آموزشی و تربیتی فرزندان را یاری می دهد که با روند افزایشی اعتیاد در مدارس، مقابله کرده و مدارسی عاری از اعتیاد و سوء مصرف مواد و نوجوانانی با شور و نشاط به جامعه تحویل دهند.
 

درباره ی اعتیاد بیشتر بدانیم

اعتیاد را به عادت کردن، خوگرفتن و خود را وقف عادتی نکوهیده کردن معنی کرده اند. به عبارت دیگر، ابتلای اسارت آمیز به ماده مخدر که از نظر جسمی یا اجتماعی زیان آور شمرده شود، اعتیاد نام دارد.
 
در طب جدید به جای کلمه ی اعتیاد، وابستگی به دارو به کار می رود که دارای همان مفهوم ولی دقیق تر و صحیح تر است. مفهوم این کلمه آن است که انسان در اثر کاربرد نوعی ماده ی شیمیایی، از نظر جسمی و روانی به آن وابستگی پیدا کند؛ به طوری که در اثر دستیابی و مصرف دارو، احساس آرامش و لذت به او دست می دهد، در حالی که نرسیدن دارو به خماری، دردهای جسمی و احساس ناراحتی و بی قراری فرد منجر می شود.
 
متخصصان از شیوه های متعددی برای تقسیم بندی موادمخدر گوناگون استفاده می کنند. اما در مجموع می توان انواع مواد غیرمجاز آرام بخشها مخدرها، محرک ها، توهم زاها و... را نام برد. مصرف هر یک از این مواد، آثار و عواقب خاصی را به همراه دارد. برای آشنایی بیشتر با انواع مواد غیر مجازی که سلامت جوانان را در جامعه تهدید می کنند و آثار و علائم مصرف آن ها، می توانید به کتاب «موادمخدر و روان گردان و فرزندان ما» مراجعه کنید.

اعتیاد، نوجوانان و مدارس

مصرف موادمخدر در نوجوانان، یکی از نگرانی های جدی والدین و مسئولان محسوب میشود. نوجوانان به دلیل داشتن ویژگی هایی چون استقلال طلبی و کنجکاوی، هیجان خواهی، پیروی از همسالان و بی اعتمادی به قدرت والدین، بیشتر در معرض خطر مصرف مواد بوده و هدف اصلی توزیع کنندگان این مواد هستند. اکثر نوجوانان ماجراجو بوده و از این رو خطر مصرف موادمخدر در این گروه خطرناک تر از سایر گروه هاست. از آن جا که نوجوانان به دلیل رشد ناکافی ذهنی و اجتماعی، ارتباط بین فعالیتهای حال و آینده ی خود را نمی بینند و فکر می کنند قادر به تغییر زندگی خود هستند، با این تصور واهی که خود را اصلاح کرده و مصرف را کنار خواهند گذاشت، ممکن است مدتها درگیر فعالیتهای مربوط به مواد شده و زمانی به خود آیند که دیگر نمی توانند این سبک زندگی را کنار بگذارند. علاوه بر مشکلات فوق، نوجوانان مصرف کننده ی موادمخدر به برخی از مشکلات زیر مبتلا می شوند:
 
۱- آسیب های جسمی و روان شناختی (مثل بالارفتن احتمال ابتلا به ایدز، آسیبهای حافظه، اختلالات کبدی و مسمویت های حاد) .
2- خطر افزایش فعالیت های جنسی زودرس و نابهنجا.
٣- توقف یا اختلال در رشد هیجانی، اجتماعی، اخلاقی و هوشی.
4- مشکلات رفتاری و درگیری های قانونی.
۵- احتمال بالارفتن مشارکت در بزه های مختلف.
۶- نقائص و اختلالاتی در کارکرد حرکتی.
7- بی علاقگی و بی انگیزگی نسبت به کار و فعالیت های پیشین .
8- افت تحصیلی مشهود.
9- بالارفتن احتمال خودکشی.
 
 به لحاظ اثرگذاری محیط های آموزشی در تربیت و تکوین شخصیت نوجوانان و با توجه به این که اغلب گروه های همسالان نیز در میان آن ها شکل می گیرند، محیط آموزشی پس از خانواده، مقام والایی دارد. از این رو هرگونه نابسامانی در چنین محیطی خطر شکل گیری گروه های آسیب پذیر در میان نوجوانان را افزایش میدهد که طی آن اعضای این گروه ها، انواع جرائم و انحرافات را از یکدیگر یاد می گیرند و به آن مبادرت می ورزند که از جمله ی آن ها می توان اعتیاد به مواد مخدر را نام برد.
 
اگر اولیای مدرسه، شناخت کافی از علل و عوامل مؤثر در گرایش نوجوانان به سوی مصرف مواد مخدر را نداشته باشند و آموزش لازم در جهت شناسایی افرادی که در معرض خطر قرار دارند را کسب نکرده باشند و نسبت به رفتارهایی که نشان دهنده ی مصرف موادمخدر است حساس نباشند، ممکن است واکنش هایی نشان دهند که باعث سوق دادن بیشتر فرد به سوی مصرف مواد مخدر شود. از این رو ضروری است که اولیای مدارس به خصوص مشاوران، در زمینه ی اعتیاد، آموزش های کافی ببینند تا بتوانند نوجوانانی که یا در معرض خطر اعتیاد قرار دارند یا موادمخدر مصرف می کنند را به موقع شناسایی کرده و نسبت به پیشگیری از بروز اعتیاد و یا درمان آن، اقدامات لازم را انجام دهند. در مدارس ما، دانش آموزان متناسب با وضعیت اقتصادی و منطقهی جغرافیایی خود، به موادمخدر مختلفی روی می آورند. برای مثال دانش آموزان مناطق شمال شهر تهران که تا حدودی مرفه هستند، به موادی مانند اکس و ماری جوانا و ... روی می آورند و دانش آموزان جنوب ی شهر تهران بیشتر سیگار، تریاک و ... مصرف می کنند که هزینه ی کمتری به آن اختصاص می دهند.
 
در خانواده های مرفه، جوانان به علت کمبود فعالیت های بدنی، یکنواختی زندگی و تنوع طلبی، معمولا به سوی مواد مخدر کشیده میشوند. در طبقات پایین جامعه، محرومیت ها، شکست ها و ناکامی ها از علل گرایش به موادمخدر هستند و در طبقه متوسط، وجود اختلافات خانوادگی و دوستان ناباب نقش مهمی در این زمینه ایفا می کند.
 
در این شرایط مهم ترین نهاد، آموزش و پرورش است که در آگاه سازی دانش آموزان در خصوص اثرات منفی موادمخدر، فراهم ساختن برنامه های متنوع برای اوقات فراغت، ایجاد فرصت های شغلی و اطلاع رسانی به خانواده ها نقش مهمی ایفا می کند.

چگونه با خطر اعتیاد در مدارس مقابله کنیم؟

بر اساس گزارش های سازمان جهانی، فعالیت های ضد موادمخدر وسیگار در بیشتر کشورها بر روی مدارس که درصد قابل توجهی از نوجوانان در آن درس می خوانند، انجام می گیرد. مدارس از جایگاه قدرتمندی برای جلوگیری از مصرف موادمخدر در دانش آموزان و کمک به ترک مواد در دانش آموزانی که از قبل مواد مصرف می کرده اند (به خصوص سیگار می کشیده اند، برخوردار است. در واقع، دانش آموزان بیش از یک سوم زمان بیداریشان را در مدرسه سپری می کنند و بسیاری از فشارهایی که از سوی همسالان خود برای مصرف مواد احساس می کنند در مدرسه رخ می دهد. بر این اساس، برنامه های آموزشی که در مدرسه به اجرا در می آیند، بسیار مهم اند. چون دانش آموزان در زمینه ی شروع عادت سیگار کشیدن بسیار آسیب پذیرند و پیش از آن که سیگار کشیدن آن ها به صورت یک عادت درآید، بر روی آن ها پیاده شده و از سیگاری شدن آن ها، که خود زمینه ای برای ابتلا به موادمخدر دیگر است، جلوگیری کند.
 
پژوهش ها به روشنی نشان می دهند که استفاده از همکاری مدارس و دانش آموزان در فعالیت های مناسب و شرکت دادن آن ها در مؤسسه های فعال در زمینه ی مبارزه با سوءمصرف مواد، از نوجوانان در ابتلا به مصرف مواد، از جمله سیگار، اکس و سایر داروها حمایت می کند.
 
 درک دلایل مصرف مواد توسط نوجوانان، ارائه ی آموزش هایی در زمینه ی عوارض و پیامدهای مستقیم سوءمصرف مواد در بین دانش آموزان، بحث در مورد این که چگونه تبلیغات و رسانه ها مردم را و تحت تأثیر قرار میدهند و آن ها را به سمت مصرف مواد سوق میدهند، و همچنین یادگیری و تمرین مهارت های رد دارو و موادمخدر، آموزش مهارت های مقاومت در برابر نفوذ اجتماعی و حتی آموزش مهارت های زندگی که شامل مهارت های فردی و اجتماعی است، می توانند از جمله مواردی باشند که در رویکردهای پیشگیری از خطر اعتیاد در مدارس قابل توجه هستند.
 
برخی از مدارس علاوه بر این مهارت ها، در برنامه هایشان به آموزش مهارت های زندگی می پردازند که شامل مهارت های فردی و اجتماعی است. نتایج نشان داده اند که این گونه آموزش ها باعث پرورش شایستگی فردی، عزت نفس و توانایی ابراز وجود در دانش آموزان میشود. در دو دهه گذشته به منظور پیشگیری از سوءمصرف مواد، تحقیقات بسیاری با مقیاس های کوچک و بزرگ در مدارس طراحی شده است. اکثر این مطالعات دارای سه ویژگی اند:
 
۱- آگاهی دربارهی مواد مخدر و اعتیاد
۲- ارائه ی چارچوب نظری در خصوص آموزش پیشگیری از سوءمصرف مواد
۳- استفاده از روش های تجربی مناسب
 

طرح ایمن سازی دانش آموزان: مثلث نظام آموزشی

در جمع بندی مطالعات انجام شده، طرحی که در این مقاله جهت ایمن سازی مدارس و نظام آموزشی از خطر اعتیاد مطرح شده است، دربرگیرندهی سه بخش آگاهی، آموزش و مقابله است که به صورت مثلث نظام آموزشی مطرح می شود. اجرای هر یک از این مؤلفه ها توسط سیستم آموزشی می تواند گام مهمی در سالم سازی مدارس باشد.
 

افزایش آگاهی نظام آموزشی

هدف از بخش آگاهی این طرح، آشنا کردن اولیای مدارس، دانش آموزان و والدین آن ها با اعتیاد و مواد غیرمجاز، مراحلی که فرد طی آن دچار اعتیاد می شود، دلایل روی آوردن نوجوانان به موادمخدر، عوارض و پیامدهای اعتیاد، علائم هشداردهنده ی ابتلا به اعتیاد در نوجوانان و در آخر طریقه ی درست روابط و تعامل با دانش آموزان است.
 

آشنایی با اعتیاد و مواد مخدر

مهم ترین ستون روش های متعارف برای پیشگیری از سوءمصرف مواد، انتشار اطلاعات در مورد آن، آثار دارویی مواد و عواقب ناشی از سوءمصرف است. پیش فرض های زمین های این است که، افراد به خاطر نداشتن آگاهی کافی و جامع از مواد، دچار سوءمصرف آن ها میشوند. در صورت اطلاع افراد از حقایق آثار سوءمصرف مواد، میزان بروز اعتیاد در جامعه رو به تقلیل می رود. از این رو لازم است، نوجوانان را با این حقایق آشنا کرده تا آنان درک منطقی از نکشیدن سیگار، الکل و مواد مخدر بدست آورند. استفاده از روش های برانگیختن ترس یا استفاده از شیوه هایی که موجب ترس می شوند (که به طور قابل توجهی آثار سوءمصرف مواد را نشان میدهد)، موجب افزایش انگیزه در دوری از این مواد می گردد.

آشنایی با علل گرایش به مصرف موادمخدر در نوجوانان

بررسی های بسیاری دربارهی سبب شناسی مصرف مواد، توسط نوجوانان صورت گرفته و رویکردهای متعددی در این زمینه وجود دارد. یکی از جدیدترین رویکردها به دیدگاه «احساس خوب در مقابل احساس بهتر» معروف است. براساس این رویکرد بیشتر مصرف کنندگان مواد، به ویژه نوجوانان، در پی رسیدن به احساسی هستند که بهتر از احساس فعلی آن ها بوده، تازه و هیجان انگیز باشد. حالت هیجانی و خلقی آن ها معمولی یا خوب است، اما برای آن ها راضی کننده نیست. از این رو آن ها در پی رسیدن به چیزی هستند که خلق، ادراک و هیجان آن ها را تغییر دهد. بخش دیگری از مصرف کنندگان مواد، به ویژه دختران نوجوان و جوان، به علت داشتن حالت اضطراب و افسردگی که فعلا با آن دست به گریبانند، سعی می کنند با مصرف مواد به حالت طبیعی در مجلق و ادراک خود برسند. در واقع، علت اصلی مصرف مواد در کلیه ی مصرف کنندگان تغییری است که مواد در مغز و سیستم عصبی فرد ایجاد می کند. این مواد لذتی غیرطبیعی در مغز فرد به وجود می آورد که حالت هیجانی و خلقی او را بالا می برد، اما بلافاصله پس از کاهش یا از بین رفتن اثر ماده، حالت قبلی به همان شکل یا به حالتی شدیدتر ظاهر میشود و فرد برای دست یابی مجدد به آن حالت خوشی (یا احساس خوب / بهتر)، دوباره به مصرف مواد روی می آورد. در نتیجه این چرخه ادامه یافته و به اعتیاد فرد منجر می شود.
 
پژوهش های انجام یافته در مورد سبب شناسی مصرف مواد توسط نوجوانان نشان داده اند که زندگی، تحصیل و فعالیت در محیطهای خاص، احتمال روی آوری فرد به مصرف را افزایش میدهد. تحصیل در مدارس پرجمعیتی که از افرادی با فرهنگ های مختلف تشکیل شده از و عوامل تشدید این گرایش است. که در چنین محیط هایی دوستی های نامناسب شکل می گیرد و همسالان تأثیر زیادی بر هم می گذارند. به علاوه در مدارس فوق، احتمال حضور دانش آموزان یا افرادی با سابقه ی مصرف یا خریدوفروش مواد زیاد است. همچنین تحقیقات ثابت کرده اند که نوجوانانی که بیشتر در خط مصرف مواد قرار دارند، آن هایی هستند که به طور ضعیفی در فعالیتهای کلاسی و تحصیلی ادغام می شوند و میزان ترک تحصیل در میان نوجوانانی زیاد است که هم رفتار مشکل آفرین دارند و هم مواد مصرف می کنند.
 
شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می دهد، افرادی که رفتار ضداجتماعی دارند، به احتمال بیشتری دچار سوءمصرف مواد می شوند. هر چه سن شروع این رفتارها زودتر باشند، احتمال تداوم آن تا بزرگسالی بیشتر است و احتمال سوءمصرف مواد نیز بیشتر میشود. به علاوه، نوجوانان مضطرب و افسرده نیز به احتمال بیشتری به مشکلات سوءمصرف مواد دچار می شوند.
 
از بین دلایل سوءمصرف مواد می توان به کنجکاوی، همرنگی با گروه، روحیه ی ناسازگاری و فرار از کسالت یا افسردگی اشاره کرد. محیط خانه نیز می تواند یکی از عوامل خطرساز در گرایش فرد به مصرف مواد باشد. والدینی که خود دچار سوءمصرف مواد هستند به چند طریق می توانند در فرزند خود تأثیر گذاشته و او را به سمت سوءمصرف مواد هدایت کنند. از جمله روش های تأثیرگذاری والدین دچار سوءمصرف مواد می توان به نقش الگوبرداری و یادگیری مشاهده ای، وجود نگرش پذیرندهی والدین نسبت به مصرف فرزند، وجود روابط خانوادگی پرتنش و متشنج و زمینه های اقتصادی و اجتماعی نامناسب (مانند سطح تحصیلات پایین والدین) اشاره کرد. عوامل ژنتیکی نیز ممکن است در آسیب پذیری فرد به اعتیاد به مواد نقش داشته باشند.
 
شرایط اجتماعی خاص مانند: نبود تفریحات سالم و متنوع، بیکاری فراگیر، کمرنگ شدن ارزش ها و قواعد اخلاقی در سطح جامعه، تأثیر رسانه های جمعی مانند تلویزیون، وجود فشارهای اجتماعی و نبود جایگزین مناسب انتخاب (مانند لزوم شرکت در کنکور برای ورود به دانشگاه که هیچ جایگزینی ندارد)، نبود امکانات شرکت فعالانه ی نوجوانان در امور اجتماعی و نداشتن مسئولیت گروهی و جمعی نیز در گرایش افراد به موادمخدر تاثیری غیرقابل انکار دارند.
 
مجموع پژوهش های انجام یافته، مواردی مانند: کمبود اعتماد به نفس، هوش پایین، احساس تنهایی، نبود کنترل و توجه به والدین، در دسترس بودن آسان موادمخدر، گرایش به کنجکاوی بیش از حد، حالت های روانی فرد در برابر محرکهای مختلف، نوع برخورد با مشکلات، نحوه ی گذراندن اوقات فراغت، سرخوردگی، جلب توجه، ضعف اراده، تنوع طلبی، کمبودهای شخصیتی، وجود فاصله ی طبقاتی بسیار در سطح جامعه و مشکلات هیجانی را به عنوان علل مهم گرایش نوجوانان به موادمخدر مطرح کرده اند.

آشنایی با عوارض مصرف موادمخدر در نوجوانان

بعضی عوارض مصرف مواد مخدر شامل تغییر الگوی خواب و تغذیه، تغییر خلق و خو و روابط، نابهنجاری رشد و وزن، مشکلات تحصیلی، گوشه گیری و خمودگی، دروغگویی، درخواست پول اضافی، تغییر رنگ چهره و چشم و لب ها، خستگی مزمن، درگیری و پرخاشگری و حالات هیجانی شدید و بی دلیل می باشند. مربیان و سیستم آموزشی لازم است با این عوارض آشنایی کافی داشته و علاج واقعه را به محض مشاهدهی نشانه های خطر بکنند.
 

آشنایی با علائم هشداردهنده در نوجوانان

به طور معمول نشانه هایی وجود دارند که می توان بر اساس آن ها احتمال مصرف مواد را در نوجوانان تشخیص داد. بنابراین مسئولین مدارس و والدین باید از این نشانه ها آگاهی داشته و نسبت به آن ها حساس باشند. اما باید خاطرنشان کرد که آنچه ممکن است به عنوان نشانه های مصرف مواد به نظر آید، در حقیقت می توانند رفتارهای معمولی دوره ی نوجوانی به حساب آیند. از این رو باید به این نشانه ها توجه داشت، به یک یا چند نشانه ی ناچیز بسنده نکرد و از واقعیت مطلب اطمینان حاصل کرد. این نشانه ها مجموعه ای از علائم جسمی، روانی و نشانه های مربوط به خانه، مدرسه و روابط اجتماعی هستند.
 
از مهم ترین علائم جسمی می توان به خستگی مکرر و بدون علت، دردهای جسمی، چشم های قرمز و پلک های ورم کرده، سرفه های طولانی و ادامه دار، داشتن حالت سرماخوردگی به مدت طولانی و وجود علائم سوختگی در دست ها اشاره کرد.
 
از جمله نشانه هایی که در خانه اتفاق می افتند می توان درخواست پول بیش از حد معمول و بالارفتن هزینه های فردی، ناپدید شدن برخی از وسایل شخصی یا وسایل منزل، غیبت های مکرر و غیر معمول از خانه، کنار گذاشتن فعالیت هایی که فرد قبلا از آن ها لذت می برد، بی توجهی به ظاهر خود، تغییرات خلقی و هیجانی ناگهانی و بی دلیل عصبانیت یا خوشحالی )بی مورد)، کم شدن اشتها، زدن عینک آفتابی در زمان و مکان غیر معمول برای پنهان کردن سرخی و پف چشمها، استفاده بیش از حد از خوشبوکننده هایی مانند عطر برای پنهان کردن بوی مواد، و بحث های طولانی و بی مورد به خاطر موضوعات پیش پا افتاده و رفتار غیرمسئولانه را نام برد.
 
افسردگی و از بین رفتن علائق، قضاوت های اخلاقی سطحی، عزت نفس پایین، ناامیدی و ... از نمونه های علائم روانی هستند. از نشانه های مربوط به مدرسه، افت مشهود در عملکرد تحصیلی، غیبت های مکرر، درگیری با مسئولان مدرسه و مشکلات انضباطی مکرر، کناره گرفتن از سایر همکلاسیها، دوستی با دانش آموزان بزرگتری که وجهه ی اخلاقی و اجتماعی مناسبی در مدرسه ندارند، قطع ارتباط با دوستان بدون علت یا به بهانه های واهی و استفاده از واژه ها و زبانی که معمولا بین مصرف کنندگان مواد و معتادان رایج است، می باشند. ارتباطات جدیدی که از نظر هنجارهای اجتماعی و خانوادگی پذیرفته نیستند، مشکلات قانونی (فعالیت های ضداجتماعی)، تغییر ناگهانی و آشکار در سبک معمول لباس پوشیدن و آرایش مو هم می توانند از علائم هشداردهنده و مربوط به روابط اجتماعی باشند.
 
نشانه های دیگری هم در اعتیاد در فرزندان هشداردهنده هستند. از جمله: پیدا شدن ظروف یا وسایل غیرمعمول در اتاق یا بین وسایل فرد (مانند زر ورق یا سرنگ)، وجود زر ورق هایی که به واسطهی سوختگی رنگ آن ها تغییر کرده است، قاشق هایی که به علت سوختگی و قرار گرفتن روی حرارت تغییر رنگ داده اند، وجود قرصها یا داروهای غیرمعمول (مانند خواب آورهایا مسکن ها)، پیدا شدن پاکت های کوچک که محتویات آن معلوم نیست و نوجوان از توضیح دادن درباره ی آن طفره می رود، پیدا شدن سیگار یا اثر مصرف آن در ظاهر و وسایل فرد (به ویژه سیگارهای غیر معمول که ممکن است حاکی از مصرف سیگارهای محتوی حشیش باشند) و پیدا شدن کبریت های سوخته یا فندک هایی در وسایل فرد بدون سابقه ی قبلی.
 

آشنایی با شیوه های درست تعامل با نوجوانان

ارتباط مؤثر و مفید با نوجوانان به راحتی برقرار نمی شود. زیرا بزرگسالان و نوجوانان سبکهای ارتباطی متفاوتی دارند. علاوه بر این فضای حاکم بر مباحث، تأثیر بسیار زیادی بر نوجوانان در برقراری ارتباط مؤثر دارد. بزرگسالان باید زمانی آزاد و عاری از شتاب و فضایی بدون تهدید برای ایجاد ارتباط موفق تر فراهم کنند. موارد زیر در برقراری ارتباط بانوجوانان موثرند:
 
- گوش دادن
- توجه کردن
- قطع نکردن صحبت
- عوض نکردن موضوع صحبت مورد علاقه ی نوجوان
- آمادگی و اطلاع کافی در مورد موضوعات مورد علاقه ی نوجوان
- نگاه کردن
 
به نشانه ها و تغییرات ظاهری و زبان بدنی نوجوانان توجه داشته باشید: آیا نوجوان عصبی است؟ راحت و آرام است؟ انگشتانش را می پیچاند؟ ناخن هایش را می جود؟ خواندن این نشانه ها کمک می کند تا احساسات واقعی نوجوانان را دریابیم. در طول مکالمه نزدیک او بنشینید، اگر در حال قدم زدن هستید، دستتان را دور شانهی او حلقه کنید. وقتی صحبت می کند سرتان را برایش به علامت تایید تکان دهید و به چشمانش نگاه کنید.
 
پاسخ دادن با استفاده از جملاتی مانند: «من درباره ی چیزی که می گویم عمیقا نگرانم.» یا «من درک می کنم این مسئله برای تو مهم و مشکل است.» به جای آغاز کردن صحبت با کلماتی مانند «تو باید.... » یا «وقتی من به سن شما بودم، اصلا به این چیزها فکر نمی کردم.» «یا چیزی که می گویی اصلا درست نیست و نباید این چیزها را به زبان بیاوری.» و راه های مناسب پاسخ دهی هستند. صحبت کردن ارام، منطقی و بدون قضاوت ارزشی و اندیشمندانه، کمتر یک سخنرانی با موعظه را به ذهن می آورد و برقراری ارتباط مؤثر را میسر می سازد. اگر نوجوان در مورد چیزهایی صحبت می کند که برایتان غیرقابل پذیرش، نقض کنندهی ارزشها یا شرم آور است، او را سرزنش و تنبیه نکنید. بایستی پذیرفت که این مسائل در ذهن نوجوان هست. پس بهتر است به شکلی منطقی به آن ها گوش داده و جوابی مناسب برای آن ها ارائه دهید. در پاسخ به گفته های نوجوان پند و اندرز ندهید.
 
سعی کنید خود را به جای نوجوانان امروزی قرار داده، مشکلات آنان را صمیمانه بفهمید. این مهم به شما در پیدا کردن راه حل مناسب کمک خواهد کرد.
 
اطمینان یابید که منظور واقعی نوجوان را فهمیده اید. گفته های او را بر اساس درکی که کرده اید، بازگویی کنید تا به درستی درک خود پی ببرید. نظر دانش آموز خود را به خود جلب کنید و به او اطمینان دهید که محرم اسرارش خواهید بود. معلمان باید در کلاس، بحث های آزاد تدارک ببینند تا از این طریق به مشکلات احتمالی دانش آموزان پی ببرند.

ارائه ی آموزش توسط نظام آموزشی

برنامه های آموزشی مدارس جهت پیشگیری و کاهش اعتیاد نوجوانان، زمانی به درستی صورت می پذیرد که تنها روی یک پیامد مصرف مواد به طور مثال، تأثیرات منفی کوتاه مدت و بلندمدتی که بر سلامتی دارد تاکید نکند؛ بلکه این برنامه ها باید بر اثرهای اجتماعی، پذیرفته نشدن در اجتماع، هنجارها و فشار هم سن و سال ها، مهارت های مقاومت و رد تقاضا و موارد دیگر تمرکز کند. به علاوه آموزش ضداعتیاد مدارس نباید تنها در مقاطع راهنمایی و دبیرستان ارائه شود.
 
دانش آموزان باید در تمام طول تحصیل، این آموزش و راهنمایی را به صورت مدلها و طرحهای دیگر دریافت کنند. تأثیر برنامه ی پیشگیری از اعتیاد به پایه ی تحصیلی و سن حساس است و بیشترین تأثیر آموزش، پیشگیری از اعتیاد در مقطع راهنمایی است و در طی سال های دبیرستان تقویت میشود. برنامه های آموزشی مدارس باید بر پایه ی اطلاع رسانی و آموزش به خانواده ها، معلمان و کادر مدارس باشد. آگاهی را در دانش آموزان در رابطه با اثرات مواد مخدر بالا ببرد، مهارت های عاطفی و جامعه پذیری را در آنان پرورش دهد و مهارت های حرفه ای را به آنان بیاموزد. تمام این برنامه ها باید بر پایه ی سن و مقطع تحصیلی دانش آموزان باشد.
 

اطلاع رسانی و آموزش به خانواده ها

والدین و خانواده ها تأثیر به سزایی بر ادراک و نگرش دانش آموزان نسبت به اعتیاد دارند. انتقال آموزش ها و مهارت ها به خانواده وظیفه ی سیستم آموزشی است. اعضای خانواده باید در کوششهایی جهت پیشگیری از اعتیاد درگیر شوند. برنامه هایی که در آن ها والدین و سایر اعضای خانواده دخالت مستقیم دارند، نه تنها بحثهای خانوادگی را در رابطه با اهمیت موضوع پیشگیری از اعتیاد افزایش میدهد، بلکه می تواند به سیاست های بهتری در محیط خانواده نیز منجر شود و حتی می تواند بزرگترهایی را که در این محیط اعتیاد دارند، تشویق به ترک کند.
 
خیلی از والدین از این که باید در مورد اعتیاد چیزهایی بدانند، می ترسند. اصولا فکرش را هم نمی کنند. در صورتی که باید بیشتر در پی دانستن باشند. زمانی که والدین به اندازه ی کافی در مورد اعتیاد آگاهی داشته باشند، بهتر می توانند به فرزندشان کمک کنند. والدین باید بدانند که این گروه (نوجوانان)، در حال گذر و انتقال از یک جهان خانواده محور به جامعه ای وسیع ترند. پس باید هویت و فردیت جدی از خود تعریف کنند. بیشتر نوجوانان برای تعریف این فردیت، به طرد ارزشهای خانوادگی و مخالفت با والدین می پردازند. از این رو والدین باید با اتخاذ روش های منطقی و هوشیارانه ضمن کمک به استقلال فرد، از کشیده شدن او به سوی مصرف مواد که خود تعریفی اشتباه و خطرناک از هویت است جلوگیری کنند.

 
راهکارهای زیر می توانند به والدین در راه پیشگیری از مصرف مواد کمک کنند

۱- والدین باید توجه داشته باشند که اعمال و رفتارشان در رشد فرزندان تاثیر زیادی دارد. فرزندان رفتارهای والدین خود را الگوبرداری می کنند. والدینی که به شکلی افراطی از داروهای خواب آور و مسکن یا سیگار بهره می گیرند، الگوی مناسبی برای مصرف نکردن مواد نیستند. والدین حتی اگر خود مصرف کننده ی مواد مخدر، سیگار، اکس یا حتی داروهای مختلف نباشند، نگرش ها و باورهایشان بر انتخاب و تصمیم فرزندانشان تأثیر خواهد گذاشت. والدی که اعتقاد دارد مصرف سیگار یا موادمخدر یا دارو آن گونه که می گویند، زیانبار نیست و فرد به راحتی معتاد نمی شود، راه را برای کشیده شدن فرزند خود به سوی موادمخدر یا هر نوع ماده مخدر هموار می سازد.
 
٢- والدین باید بدانند که اگر خود مصرف کننده ی سیگار یا سوءمصرف دارو هستند، اجازه ندهند فرزندشان در فعالیتهای مربوط (مانند روشن کردن سیگار دخالت کند. چنین فعالیت هایی زمینه را برای گرایش نوجوان به سیگار و موادمخدر بسیار مساعد می سازد. این عمل، مصرف سیگار را به ارزشی قابل قبول مبدل می کند.)
 
٣- والدین باید به تعارض های بین رفتار و گفتار خود حساس باشند. برخی اوقات والدین ارزش هایی را در گفتار و زبان خود مرتبا تکرار می کنند، اما در عمل برخلاف آن عمل می کنند. نوجوانان به این تناقضها بسیار حساسند و به سرعت به این نتیجه می رسند که می توان ارزش ها را بنا به مصلحت و نفع شخصی لغو کرد باید با گفتار و رفتار به نوجوان آموخت که غالب ارزش ها مطلق بوده، به مکان و زمان خاص بستگی ندارند و همواره لازم الاجرا هستند.
 
۴- والدین باید قوانین محکم و روشنی در مقابل اعمال نادرست نوجوانان در مورد مصرف مواد داشته باشند. برای وضع قوانین روش های زیر پیشنهاد میشود:
 
* مشخص و روشن سخن بگویید. دلایل قواعد وضع شده را شرح دهید، به فرزندان خود بگویید قواعد کدامند و چه رفتاری را از آن ها انتظار دارید. در مورد نتایج شکستن قواعد بحث کنید. چه رفتاری، چه تنبیهی در پی خواهد داشت. تنبیه چگونه اجرا خواهد شد. این تنبیه تا کی ادامه خواهد یافت.
 
* یکنواخت عمل کنید. برای نوجوانان خود روشن سازید که قاعده ی مصرف نکردن دارو، یا هر چیز مشابهی، همیشگی و تغییرناپذیر است و در همه ی مکان ها باید رعایت شود. (اجرای گاه گاهی تنبیه نیز اثر آن را از بین می برد.)
 
* منطقی باشید. هیچ گاه پیامدهای جدیدی را به تنبیهی که روی آن بحث و توافق کرده اید اضافه نکنید. از تهدیدهای پوچ، غیرمنطقی و دروغین (مانند: اگر تو مواد مصرف کنی من خواهم مرد.)، جدا اجتناب کنید. در عوض به آرامی و خونسردی رفتار کنید و فقط تنبیه مقرر را به معرض اجرا بگذارید.
 
* فکر نکنید که مصرف نکردن موادمخدر، رفتاری طبیعی و وظیفهی نوجوان است. او را به خاطر س لامت و آلوده نبودن تشویق کنید و بزرگ بدارید.
 
۵- والدین موظفند واقعیت را به نوجوان خود منتقل کنند. برخی از والدین تصور می کنند که ندادن اطلاعات به فرزندان خود در مورد مواد، روش مناسبی برای حمایت و جلوگیری از مصرف است؛ در حالی که چنین نیست. به طور معمول نوجوانان اطلاعات مربوط را از منابع مختلف و در غالب موارد از همسالانی که اطلاعات نادرست ارائه میدهند، دریافت می کنند.
 
از این رو والدین با ارائه ی اطلاعات مناسب در خصوص عوارض مصرف بر جسم، ذهن، عاطفه و هیجان فرد می توانند راهنمای امینی برای نوجوانان باشند. بهتر است والدین دربارهی موادمخدر اطلاعات مناسب، صحیح و بهروزی داشته باشند.

آموزش دانش آموزان

یکی از ارکان مهم برنامه های پیشگیری از اعتیاد، معطوف بر آموزش و افزایش آگاهی دانش آموزان است. این برنامه ی آگاهی، زمانی بیشترین کاربرد را دارد که به بیان چندین عامل روانشناختی، پیامدهای اجتماعی، آسیب های جسمی مصرف مواد و مهارت های پیشگیرانه در نوجوان دانش آموز بپردازد. این عوامل عبارتند از:
 
۱- آگاهی از پیامدهای ناخوشایند کوتاه مدت و بلندمدت فیزیکی، ظاهری و اجتماعی مصرف مواد مخدر: به دانش آموزان باید آگاهی داده شود که مصرف موادمخدر می تواند قدرت بدنی را کاهش دهد، دندآن ها را خراب کند، دستگاه تنفسی و ریه را بیمار کند( باعث وخامت تنگی نفس شود) و منجر به طرد از طرف هم سن و سال هایی شود که مواد مخدر مصرف نمی کنند.
 
۲- آگاهی از هنجارهای اجتماعی در ارتباط با مصرف مواد
 
٣- دانش آموزان باید درک کنند که اکثر نوجوانان، موادمخدر مصرف نمی کنند و کسانی که به موادمخدر روی می آورند از مقبولیت اجتماعی شان کاسته میشود.
 
۴- آگاهی از دلایل روی آوردن نوجوانان به موادمخدر: دانش آموزان باید طی بحثهای مفصل با دانش آموزان دیگری که مواد مصرف می کنند، علل اعتیاد آنان را دریابند. این دلایل می تواند پذیرش از طرف هم سن و سال های معتاد، نشان دادن بزرگی و بلوغ یا فرار از واقعیت زندگی و سازش با استرس باشد. این آگاهیها به دانش آموزان کمک می کند تا روش های مثبت دیگری را برای رسیدن به چنین هدفهایی توسعه دهند.
 
۵- آگاهی و رشد مهارت های رفتاری و اجتماعی در کاهش مصرف موادمخدر: به دانش آموزان مهارت هایی در شناخت و رد مواد آموزش داده شود و این مهارت ها باید به صورت آموزش مستقیم، سرمشق گیری، تمرین و مرور آموخته ها و تقویت رفتار مطلوب باشد.
 
۶- آگاهی و رشد مهارت های فردی و اجتماعی در دانش آموزان و نوجوانان: دانش آموزان باید از مهارت های ابراز وجود، مهارت های ارتباطی، هدف گزینی و حل مسئله آگاهی لازم پیدا کنند. زیرا رشد مهارت ها آنان را قادر می سازد از مصرف دارو اجتناب کنند و به رفتارهای دیگری جهت سلامتی بیشتر روی آورند.
 
۷- آموزش مهارت های عاطفی به دانش آموزان: روش متعارف دیگر برای پیشگیری از سوء مصرف مواد، افزایش رشد عاطفی افراد است. جهت رشد عاطفی دانش آموزان، باید خویشتن پذیری در آن ها از طریق برخی فعالیت ها مانند شفاف کردن ارزش ها، مسئولیت پذیری در تصمیم گیری و بهبود روابط بین فردی از طریق پروراندن ارتباطات عاطفی، مشاوره با همسالان، جرأت ورزی و و افزایش توانایی دانش آموزان در خصوص برآورده کردن نیازهای اساسی خود از طریق نهادهای اجتماعی مانند مدارس صورت گیرد. بزرگسالان از جمله معلمان، کادر مدرسه و والدین در مورد رفتارهای مناسب انتظاراتی از نوجوانان دارند که به عنوان اصول ارزشها و استانداردها شناخته شده اند. نوجوانانی که تصمیم می گیرند مواد مصرف نکنند و در برابر ارائه و تعارف آن مقامت کنند، بر اصول محکمی تکیه دارند که آن ها را برای مصرف نکردن متقاعد کرده است. این متقاعد کننده ها بر پایه ی سیستم ارزشی بنا شده اند. ارزشهای خانواده، اجتماع و مذهب دلایل محکمی برای مصرف نکردن مواد در اختیار نوجوانان قرار میدهند.
 

روش های زیر در آموزش ارزشها موثرند

۱- ارزش ها را به شکل انعطاف پذیر و همراه با گفت و گو به نوجوانان الا انتقال دهید. در مورد این که چرا خوداتکایی، امانت داری و احساس مسئولیت ارزشمندند و چگونه می توانند در تصمیم گیری های صحیح به فرد کمک کنند، با نوجوان بحث و تبادل نظر کنید. به نوجوانان بیاموزید که هر تصمیم، مبتنی و متأثر از ارزشها و تصمیم های قبلی است و تصمیم خوب به تصمیم گیری های مناسب و منطقی بعدی کمک می کند.
 
۲- کلاس های بحث آزاد تدارک ببینید و نظر دیگر دانش آموزان را در رابطه با ارزش ها جویا شوید و خود فقط هدایت کنندهی بحث باشید تا دانش آموزان از مسیر درست خود منحرف نشوند.
 
٣- سعی نکنید نظر خود را به آنان تحمیل کنید؛ بلکه با آوردن مثال های عینی، تعریف تجربیات شخصی (بدون پند و نصیحت بی مورد) و آموختن ارزش ها در قالب بازی ها و فعالیت های مفرح، آن ها را در خصوص مفید بودن ارزش ها متقاعد کنید.

آموزش مهارت های جامعه پذیری به دانش آموزان

مهارت های جامعه پذیری در برگیرنده ی مهارت های مقاومت کردن نسبت به مواد، مصرف مواد، تصحیح انتظارات هنجاری، استفاده از رهبران هم سال، آموزش مهارت های زندگی، مهارت های خود مدیریتی و مهارت های اجتماعی عمومی هستند که در زیر به توضیح مختصری از هر یک می پردازیم:
 
۱- تحقیقات زیادی دربارهی مقاومت کردن نسبت به مصرف مواد صورت گرفته است. به علت ابراز نکردن وجود خود و بی توجهی به حقوق راستین و نداشتن قاطعیت، انسان را گرفتار جسمی مریض، روانی بیمار و روابط اجتماعی ناسالمی می کند. بسیاری از بزهکاری ها و رفتارهای منحرف از قبیل اعتیاد و مصرف موادمخدر در نوجوانان، به این دلیل به وجود می آید که نوجوانان قدرت «نه» گفتن در جای مناسب را ندارند. دانش آموزان باید ارتباطات و مهارت های لازم را آموزش ببینند تا موقعیتهای پرخطر را شناسایی و از آن پرهیز کنند. (منظور این است که احتمالا تحت فشار همسالان، سیگار و سایر مواد را تجربه می کنند. به دانش آموزان آموزش داده شود که چه عکس العملی در مقابل فشار دوستان از خود بروز دهند.
 
۲- تصحیح انتظارات هنجاری: به طور معمول، نوجوانان شیوع مصرف سیگار، الکل، اکس و داروهای غیرمجاز دیگر را بیش از حد برآورد د می کنند، که این خود عامل مهمی در سوق دادن نوجوانان به سوی موادمخدر است. بنابراین، جزء مهم برای پیشگیری از سوء مصرف مواد، تصحیح انتظارات هنجاری است. یعنی این که برداشتهای غلط نوجوانان نسبت به موادمخدر تصحیح شود که گاهی اوقات به آن آموزش هنجاری می گویند. دانش آموزان باید اطلاعات دقیقی دربارهی میزان شیوع مصرف موادمخدر از همکلاسان خود داشته باشند. این اطلاعات باید بر اساس تحقیقات منطقه ای و ملی باشد. این ارتباطات به دانش آموزان کمک می کند که میزان شیوع مصرف مواد مخدر را با آنچه خود برآورد کرده اند، مقایسه کنند و برداشت های غلط آن ها تصحیح شود. در صورتی که از خود دانش آموزان برای جمع آوری داده ها استفاده شود در تصحیح برداشت های غلط آنان، فوق العاده مؤثر واقع می گردد.
 
۳- استفاده از رهبران هم سال: در این روش از رهبران هم سال به خاطر اعمال عقیده شان استفاده میشود و به خاطر اطمینانی که همسالان به رهبران همسال دارند، فوق العاده موثر خواهد بود. در بیشتر برنامه های پیشگیری از اعتیاد، رهبران از میان دانش آموزان سال های بالاتر برای دانش آموزان سال های پایین تر انتخاب می شوند. مثلا ممکن است از دانش آموزان دوره ی راهنمایی برای دانش آموزان کلاس پنجم استفاده شود. از نظر دانش آموزان، معمولا رهبران همسال قابل اطمینان تر از معلمان و والدین هستند.
 
 رهبران هم سال نقش های گوناگونی را ایفا می کنند. از جمله به عنوان الگوهایی که هرگز موادمخدر مصرف نمی کنند، مهارت آزمودن را تسهیل می کنند (از طریق نشان دادن مهارت های امتناع ورزیدن).
 
۴- آموزش مهارت های زندگی: روش دیگر برنامه های پیشگیری از سوء مصرف مواد، تاکید بر روی مهارت های اجتماعی و شخصی است. این روش، موسوم به روش افزایش توانایی، است. گسترده ترین تحقیق در خصوص روش افزایش توانایی برنامه های پیشگیری از سوء مصرف مواد، آموزش مهارت های زندگی است. مهم ترین مهارت های زندگی به شرح زیر است:
 
الف) مهارت های خود مدیریتی در برنامه ی آموزش مهارت های زندگی، به دانش آموزان مجموعه ای از مهارت های مهم به منظور افزایش استقلال، کنترل فردی و تسلط بر خود ارائه می شود.این مهارت ها عبارتند از: مهارت آموزش دانش آموزان، مهارت های تصمیم گیری و حل مسئله، مهارت های تفکر بحرانی برای مقاومت در مقابل نفوذ دوستان و رسانه ها، مهارت های خویشتن داری، خودگردانی و اعتماد به نفس (مانند خودارزیابی، تعیین اهداف، خودنظارتی و خودتقویتی و راهبردهای انضباطی برای تسکین استرس و اضطراب از طریق مهارت های سازگاری شناختی یا شیوه های آرامش رفتاری..
 
ب) مهارت های اجتماعی عمومی: رفتار سوءاستفاده از مواد از طریق سرمشق گیری و تقویت فراگرفته میشود. آگاهی، نگرش و اعتقادات فرد در سوءمصرف مواد، فوق العاده حائز ا اهمیت است. به منظور افزایش توان اجتماعی، دانش آموزان باید در برنامه ی آموزش در کنار یادگیری مهارت های زندگی، مهارت های اجتماعی عمومی را نیز فرا بگیرند.
 
مهارت های زندگی عمومی عبارتند از: مهارت های ارتباطی، مهارت های لازم به منظور غلبه بر خجالت کشیدن، مهارت به منظور ملاقات با افراد جدید و پیدا کردن دوستانی که از سلامت کافی برخوردار هستند، مهارت های مکالمه ای، مهارت های تعارف کردن و مهارت های جرأت عمومی. این مهارت ها از طریق ترکیبی از آموزش، نمایش، بازخورد، تقویت و تمرین رفتار (تمرین در کلاس درس) و در ادامه تمرین رفتار در خارج از کلاس در فرد متجلی می شود.

آموزش مهارت های حرفه ای به دانش آموزان

با توجه به علل زیربنایی اعتیاد در نوجوانان، مهارت های حرفه ای با تنوع خاص مطرح می شود که خود می تواند کمک بزرگی به پیشگیری از این معضل کند. این مهارت ها عبارتند از:
 
برگزاری کارگاه های آموزشی معرفی ماهیت و تأثیر داروها. قراردادن نکاتی آموزشی در مورد تأثیر سوءمصرف دارویی به طور منظم و چندرشته ای در متن رشته های مختلف مثل زبان، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، شیمی، زیست شناسی و هنر و مانند این ها. گنجاندن یک درس چندرشته ای در مورد کیفیت زندگی به قصد ایجاد نگرش های مثبت نسبت به مشکلات اجتماعی خاص مثل مشکل جمعیت، محیط و مصرف دارو. فعالیت های فوق برنامه و خارج از مدرسه، بررسی ها و گزارش های ملاقات با بیمارستان ها یا مراکزی که معتادان دارویی را تحت درمان دارند، کلوپ های بهداشتی، اردوهای بهداشتی اصلاح زندگی دوران مدرسه از طریق برقراری روابط بهتر بین دانش آموزان با کادر آموزشی و دیگر کارکنان مدرسه، دخالت دانش آموزان در تصمیم گیری راجع به مقررات مدرسه، نظم و انتخاب فعالیت ها کلوپ های سازمان یافته در مورد ستاره شناسی، حفظ طبیعت، رایانه، مدل سازی و مانند این ها. کاهش عوامل خطر از طریق گشایش کلوپ های جوانان برای رفع خستگی، تدارک دیدن فعالیت هایی برای اوقات فراغت و مانند ورزش، موسیقی، نمایش، هنر، هنرهای رزمی، گردش، مسافرت و کمک به سازمان دادن فعالیت های مفید اجتماعی در مدرسه یا جامعه، تدریس به همکلاسان یا دانش آموزان کوچکتر، کمک به بیماران، معلولین سالمند و... هدف واقعی چنین فعالیت هایی، محوررفتاری است که در نهایت به قطع رابطهی افرادی مثل معتادان دارویی، افراد معلول یا سالمند با جامعه می انجامد. راهنمایی حرفه ای و آموزشی با ترتیب دادن تعطیلات برای افراد جوانتر. جلب توجه کارکنان آموزشی، مربیان و رهبران جوان به مشکلات مربوط به دارو و اصلاح روابط بین فردی (پویایی گروهی، آموزش گوش کردن صحبت ها و انجام مصاحبه و ....) جلب توجه والدین به این مشکلات و اصلاح توانایی آن ها در ارتباط با فرزندانشان (جلسه ی اولیاء و مربیان، انجمن اولیاء و ...)
 

برنامه ی تفریحی

آموزش پیشگیری دارویی، گرایش به گسترش استفاده ی خلاق و سازنده از اوقات فراغت به جای رفتارهای خودتخریبی مثل مصرف موادمخدر، دارد. در طراحی این برنامه ها و مسابقات تفریحی، می توان به گونه ای عمل کرد و به طرح موضوع هایی پرداخت که برنامه ها حاوی برخی از مطالعات علمی تحقیقاتی و بروز خلاقیت ها و نوآوری های شرکت کنندگان باشد. مسابقاتی مانند موشک پرانی(موشک های کاغذی که در هوا بمانند)، بادبادک بازی (بادبادک هایی که به پرواز درآیند)، تهیهی فانوس های هوایی (فانوس هایی که روی هوا روشن بمانند)، و این قبیل فعالیت ها، نمونه هایی از مسابقات تفریحی هستند که مستلزم برخی از محاسبات علمی می باشند. مسابقات دیگری مانند بازی با سایه ها، تهیه ی زیباترین بادبادک های، تهیه ی بادبادک های مینیاتوری، تهیه ی زیباترین تابلو با غنچه ها خشک شده، تهیه ی زیباترین کیک، عجیب ترین شکل اطوزدن به لباس ها، تهیه ی زیباترین مجموعه ها(کارت پستال، تمبر، کاکتوس، صدف و مانند اینها )و... نمونه هایی دیگر از مسابقات تفریحی هستند که عرصه را برای خلاقیت و نوآوری شرکت کنندگان می گشاید.برنامه های اردویی قسمت دیگری از برنامه های تفریحی هستند. این برنامه ها با ابعاد مختلف علمی، تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و مردم شناسی برای شرکت کنندگان مؤثر واقع شده و تأثیر ارزشمندی از خود برجای خواهد گذاشت.
 

فعالیت های اقتصادی

سوق دادن نوجوانان به سمت کانون های کارآفرینی مانند کارآفرینی هنری، تهیه ی کارهای هنری خلاق با استفاده از گیاهان، صدف ها، گل سنگ و ... تهیه ی کلکسیون های مختلف با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه مجموعه ی حشرات، صدف ها، گل سنگ و ... ، کارآفرینی های خدماتی مانند تربیت راهنمای توریست، کارآفرینی های تولیدی مانند کشت قارچ، تکثیر قلمه ی زیتون، پرورش گیاهان زینتی آپارتمانی، کشت گیاهان دارویی، برداشت گیاهان دارویی از طبیعت، تهیه ی مولاژ از یونولیت، فعالیت در کارگاه شیشه گری، انجام طرح پرورش ماهی های آکواریومی جهت صادرات، انجام طرح های بیوتکنولوژی (مانند پرورش ماهی قزل آلا مدار بسته)، تهیه و تولید وسایل آزمایشگاهی برای مدارس، استفاده از نیروی کار دانش آموزان به صورت پاره وقت در امور مونتاژ قطعات مختلف و...
 

مسابقات تحقیقاتی

مسابقات پژوهشی پیشنهادی که می تواند به ارضای نسبی کنجکاوی جوانان بینجامد، شامل تحقیق های نظری و علمی است. در تحقیق های نظری مواردی مانند تحقیق در مورد موادمخدر و داروهای انرژی زا، بررسی عوارض کوتاه مدت و بلندمدت قرص های اکستازی، جلوه های مختلف اعتیاد، الکلیسم، ایدز و ... ، بررسی پژوهشی در زمینه ی خلق و خوی جوآن ها مانند شیفتگی سریع آن ها، علاقه به مد و موسیقی و تاثیرپذیری از گروه دوستان می توانند مورد نظر قرار گیرند.
 
آشنایی با سایت های علمی اینترنت و دریافت برخی از اطلاعات روز از آن ها و تالیف آن ها و تدوین اطلاعات می توانند قسمت دیگری از پژوهش های نظری جوانان را تشکیل دهند. در زمینهی پژوهش های علمی، موضوع هایی مانند بررسی و تحقیق در مورد دانش آموزان مفاخر شهر، بررسی عوامل آلاینده ی محیط زیست در سطح محله و شهر، بررسی در زمینه ی کودکان خیابانی و فراری، بررسی وضعیت اعتیاد و مواد مصرفی دانش آموزان، بررسی راه های بازیافت در سطح خانه، مدرسه و جامعه و چگونگی شرطی سازی حیوآن ها برای تشخیص کالاهای قاچاق و ... مورد بحث و تحقیق قرار می گیرد.
 

برنامه های اطلاع رسانی

در اختیار گذاشتن اطلاعات مورد نیاز نوجوانان و جوانان در زمینه های مختلف مربوط به خودشان مانند مسائل بلوغ (تاخیر یا زودرسی بلوغ، نوسان خلقیات نوجوانان و جوانان، تحولات شکلی و وظایف اعضاء در جریان کاربردهای هورمون درمانی در مشکلات احتمالی دوران بلوغ)، مسائل عاطفی (رابطه با جنس مخالف، عشق، ازدواج، روان شناسی جوان و روان شناسی تفاوت زن و مرد)، مسائل اجتماعی (طرح مهارت های زندگی، مهارت تصمیم گیری، برقراری ارتباط، راهکارهای مقابلهی موثر با استرس، شهامت نه گفتن به دوستان، چگونگی حل مشکل با والدین و چگونگی کمک خواستن از مشاور) اطلاع رسانی در رابطه با معضلات اجتماعی (اعتیاد به مواد مصرفی، عوارض سوءمصرف مواد و دلایل روی آوردن به اعتیاد) از جمله کارهای مهمی است که می توان به شکل سخنرانی، جلسات پرسش و پاسخ، تهیه ی پوستر، بروشور، کتاب وکتابچه و صندوق محرم راز بدان اقدام کرد. همزمان با برنامه های اطلاع رسانی در زمینه های مورد نیاز جوانان، می توان با برگزاری کلاسهای نظری و خاص عملی در زمینه های مختلف مانند الکترونیک، رایانه، ترجمه و کلاس های کارآفرینی، زمینه ی لازم برای جذب جوانان را در بازار مشاغل جهان فراهم آورد.

برنامه های آموزشی پیشگیری در پایه های تحصیلی مختلف

برنامه های آموزشی پیشگیری از مصرف موادمخدر باید متناسب با هر پایه ی تحصیلی باشد. این پایه ی تحصیلی از دبستان تا دبیرستان را در برمی گیرد. به دلیل این که استفاده از مواد مخدر و اعتیاد اغلب از دوره ی راهنمایی آغاز می شود، برنامه های آموزشی پیشگیری از اعتیاد باید معطوف به دوره ی راهنمایی و متمرکز بر نوجوانان دانش آموز این دوره باشد. اهمیت خاص دوره ی راهنمایی و دبیرستان در این است که دانش آموزان با ورود به این دوره ها با دانش آموزان بزرگتر آشنا میشوند که گاهی مصرف کننده ی موادمخدر نیز هستند. بنابراین آموزش سالانه ی پیشگیری از مواد مخدر باید همواره برقرار باشد. بدون تقویت مستمر این برنامه های پیشگیری طی دوره ی دبیرستان، استفاده از این برنامه ها در اکثر اوقات، وقت هدر دادن است.
 
مطالعات نشان داده که جدیت بیشتر و اختصاص دادن مدت زمان طولانی تر به برنامه های آموزش پیشگیری از اعتیاد، توأما تأثیر بیشتری دارد. در برنامه های آموزشی، باید نوع آموزش با مقطع تحصیلی دانش آموزان هماهنگ باشد. جداول زیر نمونه هایی از مفاهیم و مهارت هایی که لازم است در هر مقطع تحصیلی به دانش آموزان انتقال داده شود را مطرح می کند.

مقابله ی نظام آموزشی با عوامل خطرساز

مرحله ی دیگر این طرح ایمن سازی، مقابله ی نظام آموزشی با عوامل خطرساز می باشد، که خود دربرگیرندهی پاکسازی فضای مدرسه از عوامل خطرساز، برخورد با حاملین مواد غیرمجاز در مدارس، دقت درسلامت دانش آموزان و برخورد با افراد معتاد در مدارس است که در ادامه به توضیح مختصری از هر یک از آن ها می پردازیم:
 

* پاکسازی فضای مدرسه از عوامل خطر

سیاست پیشگیرانه ی مدارس در کاهش مصرف موادمخدر بین دانش آموزان باید واضح، مستمر، انتقال پذیر، کاربردی و اجباری باشد. این برنامه تنها خاص دانش آموزان نیست؛ بلکه معلمان، کادر مدرسه، اولیای مدرسه، کارکنان و خدمه ی مدرسه را نیز در برمی گیرد و مصرف هر نوع ماده مخدر را توسط آنان ممنوع می کند. در کل، هر کسی که از موادمخدر استفاده می کند، از معلمان گرفته تا کادر مدرسه و سایر کسانی که با مدارس در ارتباط هستند، باید به صورت کامل از دید دانش آموزان دور باشند. این برنامه ی پیشگیری از اعتیاد زمانی بیشترین تاثیر را دارد که با جلسات آموزشی و اطلاع رسانی همراه باشد.
 

* برخورد با حاملین مواد غیرمجاز در مدارس

بعضی از مدارس در برخورد با دانش آموزان حامل مواد مخدر به عکس و العمل های ساده ای مانند گرفتن یک تعهد یا اخراج چند روزه از مدرسه بسنده می کنند. این کنترل و شدت عمل در مورد این دانش آموزان نتیجه ای معکوس دارد. ش خصیت عصیانگر و ویژه ی این گروه از افراد باعث میشود که آن ها در مقابل کنترل، مقاومت کنند و با آن در ستیز و نبرد باشند. آن ها حتی اگر به ظاهر تمکین کنند و مقاومتی از خود نشان ندهند، در هر حال مانند آتشی زیر خاکستر منتظر فرصتی هستند که در موقع مناسب شعله ور شوند. به طور کلی، برای مبارزه با چنین معضلی در میان این قشر از جمعیت کشور، در ابتدا باید با ارجاع این دانش آموزان به مراکز درمانی و مشاوره، به بررسی و تحقیق پیرامون مسائلی پرداخت که در بروز چنین پدیده ی تاسف بار اجتمایی موثر هستند. دلایل عمدهی فروش مواد مخدر توسط دانش آموزان شاید اعتیاد والدین، فقر اقتصادی، فقر فرهنگی اجتماعی، تأثیر گروه همسالان، در دسترس بودن مواد مخدر، مشکلات و تعارضات خانوادگی، کنجکاوی و هیجان خواهی نوجوانان و ... باشد. در این صورت باید همزمان با یک حرکت همه جانبه ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به مبارزه ی ریشه ای با آن پرداخت. زیرا مبارزه ی قطعی و گذرا، تأثیر مطلوبی نخواهد داشت. رشد اقتصادی و فرهنگی جامعه به همراه ایجاد زمینه های بروز استعدادها و رفع نیازهای جوانان و نوجوانان در قالب تحصیل، ورزش و تفریح می تواند از تأثیرپذیری آنان در مقابل این مواد بکاهد.
 
از این رو با ایجاد اشتغال، کم کردن فشار اقتصادی، ایجاد مراکز ورزشی تفریحی و فرهنگی سالم برای پرکردن اوقات فراغت نسل نو و خروج آنان از سردرگمی آینده و ایجاد فرصت های تحصیلی در یک رقابت سالم و به دور از تبعیض، می توان از روی آوردن آنان به ناهنجاری های اجتماعی و از جمله موادمخدر جلوگیری کرد. علاوه بر این، ایجاد محیطی به دور از عوامل فزاینده برای گرایش جوانان و نوجوانان به اعتیاد، بهترین روش برای کاستن از خطرهای اعتیاد و حمل این مواد در میان آنان است که در این بین، اطلاع رسانی و آگاهی دادن به نسل نو و ایجاد زمینه های رشد سالم برای آنان، روشهایی کم هزینه با بیشترین اثر در امر مبارزه با این معضل است. به والدین توصیه میشود پول توجیبی نوجوانان خود را متناسب با مخارج آنان تنظیم کنند و در صورت شک و تردید دربارهی وسایل شخصی و لباس های فرزند خود دقت لازم را داشته باشند. همواره مراودات فرزندان خود را تحت نظر قرار داده و از معاشرت آنان با افراد ناباب جلوگیری کنید و در صورت مشاهدهی موارد مشکوک با مشاور و متخصص مشورت نمائید.
 

* دقت در سلامت دانش آموزان

در برنامه های سلامت مدارس، باید نوجوانان دانش آموز را تشویق کنند که در امتناع از مصرف هر نوع ماده مخدر کوشا باشند و نوجوانانی که مصرف مواد مخدر را تجربه کرده اند و افرادی که اعتیاد پیدا کرده اند را تشویق به ترک اعتیاد کنند. برنامه های سلامت مدارس نیز به آنان در این امر یاری می رساند.
 
هفت توصیه ی زیر راهبردهای خلاصه شده ای هستند که برنامه ی سلامت مدارس جهت پیشگیری از اعتیاد نوجوانان توصیه می کند. برای تضمین بیشتر، مدارس باید این هفت توصیه را اجرا کنند:
 
۱. تولید و اجرای یک سیاست مدرسه ای در پیشگیری از مصرف موادمخدر.
۲. آموزش در مورد پیامدهای منفی کوتاه مدت و بلندمدت روانشناختی و بدنی مصرف مواد، تاثیرات اجتماعی اعتیاد، هنجارهای همسالان در مورد استفاده از ماده مخدر و مهارت های مقاومت و رد تقاضا.
٣. ایجاد برنامه های آموزش پیشگیری از اعتیاد متناسب با هر سن و پایه ی تحصیلی.
4. آموزش راهبردهای خاص پیشگیری به معلمان .
۵. درگیر کردن والدین و خانواده ها در حمایت از برنامه های پیشگیری از اعتیاد مدارس.
۶. حمایت از دانش آموزان و افرادی که تمایل به ترک اعتیاد دارند.
7. ارزیابی برنامه ی پیشگیری در دوره های منظم.
 

* برخورد با افراد معتاد در مدارس

آموزش، یکی از اجزاء مهم رابطه درمانی است. در واقع نوجوانی که با سوءمصرف مواد روبرو است، میداند که با مشکلی در گیراست؛ ولی در عین حال بخش دیگری از ذهن او س عی دارد تا این مسئله را انکار کند. از این رو می توان با آموزش به نوجوانان معتاد در مورد این بیماری وعوارض آن، انگیزه ی کافی را برای شرکت در درمان به وجود آورد؛ احساس گناه را در آنان کم کرد و همزمان آنان را آماده در ترک یا قطع مصرف کرد. آموزش درباره ی بیماری دانستن اعتیاد و سوءمصرف مواد گام اصلی است. بیماری معرفی کردن اعتیاد به نوجوانان، کمک می کند تا نبود کنترل و عمق ناراحتی خود را درک کنند و خود را آمادهی بازگشت به س لامتی نمایند. همچنین به نوجوان کمک میشود تا بفهمد که «دیوانه» یا «احمق» نیست، بلکه مبتلا به یک بیماری درمان پذیر است. در نهایت به وی کمک می کند تا از زیر فشار احساس گناه ناشی از این فکر، که عامل ویرانی زندگی خود و عزیزانش است تا حدی رهایی یابد.
 
هر اندازه که بتوان نوجوان معتاد را برای «قطع مصرف» به نحو بهتری و آماده کرد، احتمال موفقیت، بیشتر خواهد بود. با آموزش نوجوان در این مورد، که در طی دورهی قطع مصرف چه حالت هایی را تجربه خواهد کرد، نگرانی او کمتر خواهد شد. باید به یاد داشت که از نظر یک نوجوان معتاد، ممکن است «قطع مصرف» به این معنا باشد که بسیاری از دوستانش را از دست خواهد داد. موادمخدر همیشه و در بدترین و بهترین شرایط با آن ها بوده است. مواد به آن ها کمک کرده که ناراحتی و ناامیدی آن ها کاهش یابد و حتی در مواقعی که اوضاع بر وفق مراد بوده، خود را با موادمخدر، خوشحال و سرحال می کرده است. از این رو بدیهی است که دانش آموز معتادی که قصد قطع مصرف دارد، با نگرانی های بسیاری روبرو شود؛ خصوصا از دست دادن دوستان نزدیک. در نتیجه نوجوان، با نوعی تعارض و تردید در مورد قطع مصرف روبرو میشود. حتی ممکن است او احساس خلأ و از دست دادن کند و در افسردگی فرو رود. پس کاملا ضروری است تا او را برای این عوارض ناخوشایند روانی آماده کرد. مثلا مشاور می تواند نشانه های فیزیکی «قطع مصرف» و یا در اصطلاح علمی، «محرومیت»، را پیشاپیش برای دانش آموز یا نوجوان توضیح دهد؛ خصوصا نشانه های مختص مادهی مخدری که نوجوان به آن وابسته است. همچنین باید در زمینه ی بروز دوره های تمایل به «مصرف مجدد» و قرار گرفتن در موقعیت هایی که ممکن است میل به مصرف را در او برانگیزد، اطلاعاتی فراهم کند؛ مثلا می توان چنین گفت که تجربه به من نشان داده که معمولا وقتی فردی مصرف موادمخدر را قطع می کند با حالت هایی مثل ... روبرو می شود.
 
در جلسه های مشاوره با دانش آموز بسیار جوان، بهتر است از والدین آن ها نیز دعوت به عمل آید؛ چرا که نه تنها فرد معتاد، بلکه شرایط محیطی و خانوادگی که او در آن به سر می برد، نیز باید تغییر کند. برنامه های این جلسات آموزشی، درمان با استفاده از حمایت اجتماعی، آموزش اجتنابی و مدیریت استرس و مهارت های مقاومت را در بردارد. نوجوان باید با پیامدهای بلافصل مصرف دارو و چگونگی داشتن هدف های دست یافتنی آگاه شود. آنان نیاز دارند تا مهارت ها را تمرین کرده و راهبردهایی که به آن ها در ترک اعتیاد کمک می کند، را یاد بگیرند. پس نظام آموزشی باید بیش از پیش تلاش کرده و برنامه های مذکور در این مقاله را در طرح های آموزشی و تربیتی خود جای دهد.
 
منبع: اعتیاد و دانش آموزان ما، نویسندگان: دکتر حامد اختیاری و مریم پاییزی ، چاپ ششم، انتشارات مهرسا، تهران، 1395ش، صص 63-4